Elam uygarlığı.
III. binyılın başında, Elamlılar, başta İran Mezopotamya sınırındaki Susiane (bugünkü Huzistan) Ovası olmak üzere, bütün Güney İran'a yayılmış durumdadırlar. Sus'un, Elam Devleti'nin ilk başkenti olduğu sanılır. Elam devleti, Mezopotamya uygarlığından çivi yazısını, tabletleri, silindir biçimindeki mühürleri ve düz kırmızı çanak çömlekleri alır. Bu etkiler, doğal kaynaklar bakımından, zengin Yayla ile hammaddelerden yoksun Susiane ve Mezopotamya arasında «karum ticareti» geliştikçe çoğalır. Bu ticaret, Iran devleti üzerindeki Mezopotamya etkisini güçlendirecektir.
Öte yandan, Akkad imparatorluğu, MÖ XXIII.yy.'da, Elam devletini kendi içinde eritir. Bununla birlikte, arkeolojik kaynakların yetersizliği nedeniyle, III. binyılın bu ikinci yarısında Mezopotamya etkisinin yaylanın içerilerine kadar yayılıp yayılmadığı bilinmemektedir. Siyelk'te bir kopukluk olur ve tarihçileri iki binyıla yakın bir döneme ilişkin her türlü bilgiden yoksun bırakır. Kuzeydoğuda, Hisar'da, IV. binyıldan başlayarak kendini hissettiren Doğu'nun kültürel etkisi, Orta Asya kökenli siyah veya gri-siyah bir seramiğin benimsenmesinden ibaret gibidir.
Elamlılar, Mezopotamya'nın etkisi altında kalmakla birlikte, Akkad İmparatorluğu'nun siyasî hegemonyasına karşı çıkarlar. Gözü pek savaşçılar olarak Mezopotamya'nın boyunduruğundan kurtulup, İran'ı uzun bir çatışma dönemine sokarlar.
 Elam Her ne kadar Bereketli Hilal bölgesi, belgelenen malzeme dolayısıyla öne çıksa da, Mezopotamya'nın siyasi bir boşlukla çevrili olmadığı. bazıları büyük boyutlu olmak üzere çeşitli krallıklarla temas içinde olduğu kesindir, ama özellikle MÖ III. binyılla ilişkili olarak bu krallıklar arkeolajik açıdan fazla incelenmemiştir. Ancak hem Yukarı, hem de Aşağı Mezopotamya'ya ait belgelerde bu krallıkların izine rastlanır. Aralarında en öne çıkan ve İran'ın batısında yer alan Elam, başkentleri Susa ve Awan olan bir Şehir konfederasyonu şeklindedir. MÖ IV ile III. binyıl arasında Susa'nın Uruk'un etkisi altında kaldığını zaten gördük. MÖ III. binyıl hakkında bu şehrin akropolünde bulunmuş 14 bin kadar tablete sahip olduğumuz gibi, bunlara Tepe Yahya, Teli Malyan ve Şahri-Sokhta gibi İran'ın dört bir tarafına yayılmış çeşitli merkezlerinde bulunmuş başka belgeler eklenmelidir. Bu belgeler, sadece kısmen deşifre edilmiş olan ve ilk Uruk tabletlerinden kısa bir süre sonra ortaya çıktığı ve doğudan gelen halkların beraberinde getirdikleri sanılan ön-Elam yazısıyla yazılmıştır. Ur III döneminden itibaren, muhtemelen Awan hanedanının son kralı olan ve UrNammu'nun (MÖ y. 2112-2095) çağdaşı olduğu sanılan Puzur-İnşuşinak yönetiminde ortaya çıkmış olan lineer Elam dili de belgelenmiştir. Elam dili şimdilik Sümer dili gibi izole bir dil gibi durmaktadır. Eski Yakındoğu tarihinin tamamı boyunca bu krallık, Mezopotamya'ya yaklaşımı konusunda muğlak bir politika sürdürür. Ön Hanedanlar devrinde belgelenmiş olan sayısız yağmalama amaçlı saldırıyla birlikte Enmebaragesi, Lagaş kralı Eannatum, Adab kralı Lugalannemundu (ama bu bilgi kesin değildir), Sargon kralları ve Ur III kralları başta olmak üzere Mezopotamya'nın çeşitli kralları da Elam topraklarına askeri seferler düzenlerler. Şimaşki ve Markhaşi (veya Barkhaşi) krallıkları da sıklıkla Mezopotamya'ya karşı Elam Krallığıyla ittifak kurarlar. Bunlardan İran'ın batısında, Zagros sıradağlarının büyük kısmını kapsıyor olması gereken Şimaşki Krallığı daha çok Ur III dönemine ait bazı çivi yazılı metinler sayesinde bilinir. Antik Yakın Doğu. Ed: Umberto Eco, Massimo Maiocchi, Alfa
Yayınları MÖ XII. yüzyılda Orta Elam Krallığı I.Şutruk-Nahhunte (MÖ 1185-1155) tarafından kurulan hanedan yönetiminde en müreffeh dönemini yaşar ve Sippar, Eşnunna ve Kassitlerin Babil'in yanı sıra başkent olarak kullandığı DurKurigalzu ülke topraklarına katılır. Babil'in kuzeydoğu bölgesinin kontrolünü alan II. Kutir-Nahhunte nihayet Kassit hanedanına son vermeyi başarır. Babil'in tamamını istila eden Kutir-Nahhunte, Hammurabi'nin Kanunlarını içeren stel, Akkadlı Naram-Sin steli ve tanrı Marduk'un heykeli gibi Mezopotamya uygarlığının sembolik değeri yüksek çeşitli anıtlarını Susa'ya taşır. Ancak bu parlak devir sadece birkaç yıl sürer ve İsin hanedanıyla Babil yeniden canlanır ve hem Assurlulara, hem de Elamlılara karşı koyar. II. İsin hanedanının üçüncü kralı Ninurta-nadin-şumi, Assur topraklarında Arbela'ya [Erbil] kadar ulaşmayı başarır, oğlu I. Nebukadnezzar ise (MÖ 1125-1204), Ulaya Nehri yakınlarında gerçekleşen zorlu bir mücadele sonucunda Elamlıları nihai olarak yenilgiye uğratır. Nebukadnezzar Susa'ya kadar ilerler ve halkının bağımsızlığını elde etmenin yanı sıra Marduk heykelini geri alıp vatanına geri getirerek hem Babil tanrılarının başında Marduk'un yer aldığını (Enuma Eliş adlı ünlü Yaratılış Destanı muhtemelen bu dönemde yazılmıştır), hem de ülkeyi kurtaran kral olarak kendini kabul ettirir. Bütün bunlar, Nebukadnezzar'ı konu alan ve kaderini Marduk'un kaderiyle bağdaştıran, dolayısıyla da kralın rolüyle en yüce varlığın rolünün tek bir siyasi-teolojik ideolojide birleştiren bazı epik metinlerin de yardımıyla gerçekleşir. Antik Yakın Doğu. Ed: Umberto Eco ,Assur, Babil, Elam, Giancarlo Lacerenza
|
|---|
| Med Krallığı
Medler, İran yaylasının kuzeybatısında, Hazar denizinin güneyinde oturuyorlardı. Bilebildiğimiz kadarıyla, VIII. ve VII. yüzyıllarda Medler, klan rejiminin çözülüş aşamasındaydılar. Ekonominin başlıca dalları, tarım ve hayvancılıktı; zanaatçılık ise yeni yeni gelişmeye başlıyordu. Medler bakırı, tuncu, altın ve altın-gümüş karışımını işlemeyi biliyorlardı. Asur krallarının yazıtları, Medlere karşı yapılmış savaşlardan, onlardan ele geçirilmiş, sonra da köle haline getirilmiş çeşitli zanaatçılardan söz ediyorlar. At yetiştiriciliğiyle ünlü Medler, çok erkenden savaş arabaları kullanmaya başladılar; hayvancılık da gitgide önem kazandı. Eğer öteki İranlı kabilelerden daha ileriye gitmişlerse, Asur ve Elamla ilişkilerinin yanısıra, Mezopotamya'yı Hind'e bağlayan -ve Zagros'tan geçen- büyük ticaret yolu sayesindeydi bu.
Medlerin siyasal tarihini, Herodotos'un verdiği yarı efsanevî bilgilerle, Asur metinlerinin söylediklerine dayanarak, -o da belli bir ölçüde - biliyoruz.
Herotodos'un anlattığına göre, VIII. yüzyılın sonlarında, Dayakko adlı biri, Med kabilelerini toplar ve Med krallığını kurar; Asur metinleri de, az buçuk doğruluyor bunu. VIII ve VII. yüzyıllar boyunca, Medler, Asurluların sık sık saldırılarına uğramış ve onlara tabî olmuşlardır az çok. VII. yüzyılın sonlarında Asur'un gerileyişiyle, Medler, saldırıya geçerler. Ve 625 yılında, kralları Fraurt, kabileleri kesin olarak bir devlet halinde toplamayı başarır. İskitlerin yardım ettiği Asurlulara yenilirse de, yerine geçen oğlu Kiyaksar (İ.Ö. 625-585), hem İskit saldırısını püskürtür, hem de orduyu yeniden kurar.
Babil kralı Nabopolassar'ın bağlaşığı olarak Kiyaksar, başlıca düşmanı Asur'la hesaplaşmaya başlar. 612-605 yılları arasında, Med ve Babil'in birleşik güçleri, Asur'a öldürücü darbeyi vururlar; Ninova alınıp yerle bir edilir ve Asur imparatorluğuna son verilir. Kiyaksar, arkasından Perslere, Urartulara ve Kappadokya'ya boyun eğdirir. Batı doğrultusundaki yürüyüş, Küçük Asya'da, güçlü bir devlet olan Lidya'nın direnişiyle karşılaşır. 28 Mayıs 585 tarihinde Medlerle Lidyalılar arasındaki savaş, '--söylendiğine göre ünlü filozof Thales'in daha önceden haber verdiği- bir güneş tutulmasıyla kesintiye uğrar. Düşmanlığa son verip, Kiyaksar, Lidya kralı Alyat ile barış yapar; Halys ırmağı, her iki krallığın sınırı olarak tanınır.
Kiyaksar'ın yerine geçen Astiyag (İ.Ö. 585-550) da yayılma politikasını sürdürür: Küçük Asya'yı ele geçirmeyi başaramaz; Mezopotamya'nın ve kuzey Suriye'nin fethine yollar birliklerini. Onun zamanı, Med krallığının doruğudur, İran yaylasının ortalarından Halys ırmağına, Suriye'ye ve İran körfezine değin uzanıyordu ülkenin sınırları.
Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, Server Tanilli  |
|---|
Helenistik Ara Dönem
MÖ IV. yy'ın ikinci yarısında, Batı'da Makedonya kralı II. Filippos, Yunanistan'ın birliğini gerçekleştirdiği sırada, Ahemenî imparatorluğu uçurumun eşiğindedir. Filippos'un vârisi Büyük İskender, babasının projesini yeniden ele alarak Perslere karşı bir sefer düzenler. Pers imparatorluğu, MÖ 334'te, Büyük İskender'in Makedonyalı mızraklı alayları karşısında çöker ve Büyük iskender, fetihlerini İndus'a kadar sürdürür. Bununla birlikte, beklenenin tersine, yenilenlerin yasal mirasçısı gibi davranır. II. Keyhüsrev gibi, o da, yeni tebasına büyük bir hoşgörüyle davranır. Hatta, Ahemenî sarayındaki tören âdetlerini bile benimser; ordusundaki subay ve askerlerini Pers kadınlarıyla evlendirir. Ancak, Aramcanın yerine Yunancanın «koinè» lehçesini geçirir. Bu dil, Helenistik dönemde, tüm Yunan dünyasının iletişim aracı olur; iranlı çocuklar da bu dilde eğitilirler. Büyük İskender'in, MÖ 323'te vakitsiz ölümüyle, Doğu ile Batı'yı tek bir imparatorluk çatısı altında birleştirme girişimi gerçekleştirilemez. Bununla birlikte, Büyük iskender'in Asya'daki fetihlerinin, özellikle, İran'da Helenizmin yayılması bakımından, çok önemli kültürel etkileri olur.
Selefkiler Hanedanı
Büyük İskender'in mirasının, «diadohos» olarak bilinen generalleri arasında paylaşılmasından sonra, Akdeniz'den İndus'a kadar uzanan uçsuz bucaksız topraklar (Mısır, Filistin, Güney Suriye ve Anadolu kıyıların bir bölümü hariç), Babil'in Yunanlı satrapi Seleukos'a düşer. Seleukos, Helenistik Selefkîler Hanedan'ını kurar ve I. Seleukos adını alır. Yeni şehirler kurarak (Dicle kıyısında Seleukeia, Orontes «Asi» kıyısındaki Antiokeia «Antakya») ve eski Pers başkentlerinin adlarını Yunancalaştırarak (Sus Seleukeia, Ekbatana Epifaneia olur), Büyük İskender'in siyasetlerini sürdürmeye çalışır. Bununla birlikte, Selefkîlerin yükselişi çok geçmeden, Arsakî (Arsakid) Hanedanı yönetimindeki Partların güçlü bir direnişiyle karşılaşır.
|
|---|
Arsaki Partları
İran kökenli bir kral hanedanının iktidara gelmesi, Helenizmin egemenliğine karşı ulusal bir tepki olarak görülür, İskitlerle akraba, göçebe bir kavim olan Partlar, Aral Gölü ile Hazar Denizi bölgesinden göç ederek, III. yy'm ikinci yarısında, hanedana adını veren Arsakes'in komutasında Hirkania'ya yerleşirler. İnatçılıklarıyla Selefkîleri tedirgin ederler.
II. yy'da, kralları I. Mitridates, başta, Iran ve Babil olmak üzere, Selefkîlerin egemenliği altındaki birçok eyaleti almayı başarır ve Seleukeia'nın karşısında yeni Part başkenti Ktesifon'u kurar. Bugünkü Afganistan'dan Fırat'a kadar uzanan bu yeni imparatorluk, Batı, Hindistan ve Uzakdoğu arasındaki ticarî ilişkilerde büyük önem kazanacak; Çinlilerle yakın ilişkiler kuran Partlar, İpek Yolu'nu denetimleri altına alacaklardır. İran, böylece, Mezopotamya'ya, Suriye'ye ve o sırada Yakındoğu'nun büyük bölümüne egemen olan Roma İmparatorluğu'na doğru yola çıkan Doğu ürünlerinin toplandığı bir merkez durumuna gelir. Romalılar, Fırat sınırını geçerek, Partların egemenliği altında bulunan Ermenistan'ı ele geçirmeye çalışırlar. Yaklaşık üç yüzyıl süren çetin bir savaşın sonunda, zayıf düşen Partlar, MS 115-117'de Traianus'a; 165'te, Lucius Verus'a ve 197-198'de, Septimius Severus'a yenilirler. Bu imparatorların başarılarıyla gerileyen Part Hanedanı'na, Sasanîler tarafından son verilecektir.
Göçebe kökenli Partlar, yapıcı bir kavim olduklarını kanıtlarlar. Saltanatları sırasında, Mezopotamya yoğun bir şehircilik faaliyetine sahne olur. Babil, Uruk, Kiş, Seleukeia ve Nippur'da büyük bayındırlık çalışmaları gerçekleştirilir. Partlar, terk edilmiş Girsu (bugün, Tello). Ninova ve Asur şehirlerini de yeniden canlandırırlar.
Kültürel açıdan, Part uygarlığıyla Selefkiler dönemi arasında büyük bir kopukluk görülmez. Alfabesi, Arami alfabesinden türetilen Partça yazı dilinin kullanılmasına karşın, Yunanca kullanımı ağırlığını korur. Yunan tanrılarının tasvirlerini taşıyan sikkelerde, Arsakî kralları «filhellenes» unvanını taşır. Yine de, MÖ I. yy'dan başlayarak, Helenizm etkilerinden kopup ivme kazanır: eski İran dinî geleneklerine geri dönüş gözlenir, paraların üzerinde Partça efsaneler çoğalır, her türlü dış etkiden arındırılmış sanatsal ve teknik biçim arayışlarına girilir, vb. Sasanîler döneminin şafağında, İran, Helenizmin etkisinden kopmanın eşiğine gelir.
|
|---|
 Sasani İmparatorluğu
III. yy'ın başında, Part kralı IV. Artabenos'u yenen I. Ardaşir, 224'te, Ktesifon'da krallık tacını giyer. Böylece, adını, efsanevî atası Sasan'dan alan İran Sasanî İmparatorluğu'nu kurar.
Sasanîler, Ahemenî gelenekleriyle yeniden bağ kurmak istemektedir. Aslında, Sasanîler de Fars kökenli Persler olmalarına karşın, burada tarihin tekerrürü sona erer. Partlara karşı ayaklanan Sasanîler. MS 224'ten başlayarak, Babil'i ve imparatorluğun başkenti Seleukeia-Ktesifon'u egemenlikleri altına almayı başarırlar.
241'de. kral I. Ardaşir iktidardan çekildiği sırada, Sasanî imparatorluğu. Fırat'tan Indus kıyılarına kadar uzamaktadır. Öncelleri Partlar gibi Sasanîler de Akdeniz, Hindistan ve Uzakdoğu arasındaki ticaret yollarını denetimleri altına almaya çalışırlar. Bunu yapmak için, iki cephede çarpışmak zorunda kalırlar: batıda, Roma'ya ve çok geçmeden Bizans'a; doğuda, Kuçan imparatorluğu'na ve göçebe Orta Asya halkları Hunlara ve Türklere karşı.
Sasanî krallarının çoğu bu görevlerin ikisini birden üstlenir. Başlangıçta, Roma imparatorlarına karşı önemli zaferler kazanırlarsa da, IV. yy'dan başlayarak, Sasanî, başarıları seyrekleşmeye başlar. V. yy'da imparatorluk içinde soyluların gizli düzenleri artar ve Mezdekîlerin dinî ve toplumsal şiddet hareketleri tırmanır. Bu arada, gerek batıda, gerekse doğu sınırlarında Romalılarla savaş yeniden başlar. VI. yy'da, Sasanî imparatorluğu belli bir toparlanma yaşar: 531'e doğru tahta çıkan I. Hüsrev (Anuşirvan), reformlar yaparak ve Mezdek hareketine son vererek, içeride düzeni yeniden sağlar; dışarıdaysa Bizans ile barış imzalar, Hunları devre dışı bırakır Yemen'i egemenliği alanına sokarak Etyopyalıları buradan sürer(575).
II. Hüsrev döneminde, imparatorluk en parlak günlerini yaşar. Batıdaki savaş önemli zaferlerle noktalanır; Pers orduları, art arda Ermenistan, Edessa (bugün, Şanlıurfa), Kapadokya'daki Caesarea (bugün, Kayseri), Antakya, Şam ve Kudüs'ü işgal ederler. 619'da II. Hüsrev Mısır üzerine yürür ve bütün doğu Mısır'ı işgal ederek, imparatorluğunun sınırlarını İskenderiye'ye kadar genişletir. Ancak, çok geçmeden Sasanî zaferlerinin kalıcı olmadığı ortaya çıkar. Bizans, 628'den başlayarak, toparlanır, kaybettiği bütün toprakları geri alır, hattâ, Ktesifon'u kuşatır. 634'ten sonra zayıflayan Sasanîlerin toprakları, Arapların istilâsına uğrar. Bizans İmparatorluğu kadar sağlam bir yapısı olmayan Sasanî İmparatorluğu, Arap yayılmasına karşı koyamaz. Fırat yakınlarındaki Kadisiye'de (637) ve Nihavend'de (642) alınan yenilgilerin ardından Müslümanların egemenliği altına girer.
|
|---|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder